... Κοιμηθήκαμε στο Γραμματίκοβο. Την άλλη μέρα, πρωι'-πρωι', μας ξύπνησαν διπλοί κρότοι, αραιοί, πυροβόλων, που έρχονταν από μακριά και πυκνοί όπλων, από πολύ κοντά. Οι Κονιαρέοι, από τα γύρω της Κατράνιτσας χωριά, που τους είχανε γλυκάνει οι επιτυχίες των συμπατριωτών τους εναντίον της πέμπτης Μεραρχίας, πεντακόσοι απάνω κάτω, συγκεντρώ8ηκαν τη νύχτα και το γλυκοχάραμα ανοίξανε ντουφέκι κατά των προφυλακών μας. Είχαμε, όμως, καεί από το πάθημα της πέμπτης Μεραρχίας. Κι' ήμαστε πανέτοιμοι, πριν ξημερώσει, για κάδε ενδεχόμενο. Διατάχτηκε αμέσως το τρίτο τάγμα του ενδέκατου συντάγματος, με το Σουμίλα, να Βαδίσει εναντίον τους, να τους κυκλώσει, να τους θανατώσει και να κάψει τα σπίτια τους. Όταν αυτό το τάγμα άρχισε την επίθεση, ο Μέραρχος μ' έστειλε να πάω αυτή τη σύντομη υπόμνηση του στο διοικητή:
- Δε θέλω αιχμαλώτους!
Ο Σουμίλας δεν είχε καμιά όρεξη για τέτοιο πράμα:
- Πέστε στον κύριο Μέραρχο -μου είπε- ότι όποιος πέσει στα χέρια μου 8α... συγυριστεί. Στο μεταξύ και τ' άλλα Σώματα της τέταρτης Μεραρχίας συντάσσονταν για να πάρουν το μονοπάτι από το Γραμματίκοβο στο ΌστροΒο, χωριό που βρίσκονταν στην ανατολική όχθη της ομώνυμης λίμνης και όπου είναι μια από τις κυριώτερες διαβάσεις που έπρεπε να εκβιάσει, βοηθούμενη από την τέταρτη, η έχτη Μεραρχία. Οι δε κανονιές που ακούγονταν από μακριά, ερχόντανε από το Κόμανο, όπου πολεμούσε κατά της οπισθοφυλακής του ΤΖαβήτ πούφευγετην προσέγγιση της Στρατιάς του Κωνσταντίνου, η πέμπτη Μεραρχία.
Στις εφτά το πρωί, στις τρεις του Νοέμβρη, η Μεραρχία αυτή είχε ξεκινήσει από την ΚοΖάνη, με επικεφαλής το Μέραρχο, ακολουθούμενο από το επιτελείο του, τον αντισυνταγματάρχη Γεωργιάδη, τους αξιωματικούς Γκιταράκο, Δροσόπουλο, Ταμπακόπουλο, Βλαχόπουλο, Χουδάλη, Γεννήσαρλη, Κατσαρό, Κλαυδιανό και τέλος τον ηγούμενο Ιλαρίωνα Ρολόγη, που συμμερίστηκε απ' την αρχή της εκστρατείας τους κόπους και τους κινδύνους των ευζώνων και δε χωρίστηκε απ' αυτούς παρά μονάχα όταν αρρώστησε βαριά και παρά λίγο να πεθάνει στη Φλώρινα.

 

Ηγούμενος 1. Μονής Ζιόανίου

Ιλαρίων Ρολόγης εκ Κρήτης 1861 - 1915

Η Μεραρχία είχε σχηματιστεί σε τρεις φάλαγγες. Το αριστερό βάδιζε από τα χωριά Ερδομουσλί και Καραγάτς, σαν πλαγιοφυλακή με το ευζωνικό τάγμα του Παπαβάσου. Το δε δεξιό, με το ευζωνικό τάγμα του λοχαγού Αβέλη, βάδιζε από το χωριό Τζουμά προς Τρέμπινο. Το κέντρο, τέλος, αποτελούμενο από το εικοστό τρίτο πεΖΐκό σύνταγμα, ένα λόχο μηχανικού και μια πυροβολαρχία της μοίρας Γουβέλη για εμπροσθοφυλακή, το δέκατο έχτο και εικοστό δεύτερο συντάγματα πεζικού και το υπόλοιπο πυροβολικό σαν κύριο σώμα, ακολουθούσε τον αμαξωτό δρόμο που πάει από το Κόμανο στα Καϊλάρια.
Η κεφαλή της εμπροσθοφυλακής, πριν βγει από κάτι μικρά υψώματα που ήταν στα νότια του Καραγάτς, άκουσε αραιούς πυροβολισμούς προς το αριστερό. Οι εύζωνοι χτυπούσαν κάτι Τούρκους χωριάτες, που είχανε δοκιμάσει να
αναχαιτίσουν την προέλαση τους. Το χωριό Ερδομουσλί, όπου έφτασε το κέντρο, καιγότανε. Οι χωριάτες, φεύγοντας τη δίκαιη οργή της Μεραρχίας, είχανε βάλει φωτιά και σκαρφάλωσαν στα υψώματα και τρύπωσαν στις ρεματιές, για να 'ρθούν σ' επαφή με τον εχθρό που ήτανε πιο πάνω και να συμπράξουν.
Στις τέσσερις το απόγεμα οι αναγνωρίσεις του ιππικού ειδοποιούν, ότι εχθρικά τμήματα με ακαθόριστη δύναμη είχαν πιάσει τα υψώματα από Καραμπουνάρ ως το Κόμανο. Και δεν πέρασε πολύ, που τα κλιμάκια της εμπροσθοφυλακής δέχτηκαν τις πρώτες οβίδες του εχθρικού πυροβολικού. Στις πέντε και δέκα ο Μέραρχος έστειλε στα Σώματα του τη διαταγή μάχης: Ό εχθρός κατέχει γραμμήν επί των κλιτύών των άνωθεν Καραμπουνάρ και Κόμανο. Η τέως εμπροσθοφυλακή διαλύεται. Το εικοστόν τρίτον σύνταγμα θα διευθυνθή και θα καταλάβη το χωρίον Κόμανο, θα έχη υπό τας διαταγάς του το τέταρτον τάγμα ευζώνων -Οικονομάκης-όπερ ήτο πλαγιοφυλακή δεξιού, ενώ το εικοστόν δεύτερον πεζικόν 8α έχει υπό τας διαταγής του το πρώτον τάγμα ευζώνών -Παπαβάσος. Το εικοστόν δεύτερον σύνταγμα πεζικού θα διευθυνθή προς Καραμπουνάρ, όπερ και θα καταλάβη. Το δέκατον έκτον πεζικόν σύνταγμα -Καμάρας- μόνον ως γενική εφεδρεία υπό τας διαταγής μου, τασσόμενον εις τον λόφον, ένθα και παραμένω, εις το ύψος του χωρίου Ερδομουσλί και ανατολικώς της οδού. Το πυροβολικόν -μοίρα Γουβέλη και Κατσικογιάννη- θα καταλάβη θέσιν παρά τη Γεν. Εφεδρεία. Το ιππικόν θα παραμείνη ανατολικώς του λόφου ένθα μένω, δι' απεσπασμένων φυλακίων, εμπρός, δεξιά και οπίσω. Η διλοχία μηχανικού, μετά του εικοστού τρίτου συντάγματος πεζικού. Εάν διακοπή ο άγων επερχομένου του σκότους, τα Σώματα θα θέσουν ισχυρός προφυλακάς μάχης και θα λάβωσι τα όπλα προ της αυγής".
Σύμφωνα με τη διαταγή αυτή τα Σώματα αναπτύσσονται για μάχη. Το εχθρικό πεζικό υποδέχεται τα πρώτα τμήματα με πυκνό ντουφεκίδι. Το πυροβολικό της εμπροσθοφυλακής με το Γουβέλη πιάνει θέσεις σε μικρό λόφο κοντά στο δρόμο, ανατολικά από το χωριό Ερδομουσλί και αρχίζει να βάλλει κατά του εχθρικού πυροβολικού και κατά του πεζικού του. Το εικοστό τρίτο σύνταγμα μπαίνει στη μάχη και δυτικότερα το εικοστό δεύτερο, ενώ το πρώτο ευζώνικό τάγμα με γενναία εξόρμηση προχωρεί ακράτητο, σαρώνει τα εχ8ρικά τμήματα, τα προ του Καραμπουνάρ και βοη8ούμενο από το εικοστό δεύτερο και εικοστό τρίτο πεζικό σύνταγμα, προελαύνει προς το Κόμανο, συναντά, όμως, σθεναρή αντίσταση του εχθρού. Τον ίδιο καιρό το τέταρτο τάγμα ευζώνων προχωρεί από το δεξιό. Η μάχη γενικεύεται από τη μιαν άκρη ως την άλλη, το ντουφεκίδι μανιάζει, τα πολυβόλα θερίζουν. Αλλά αρχίζει να νυχτώνει, ν' αστράφτει, να βροντάει και να μαστίζει τους μαχόμενους ραγδαία βροχή.
Η Μεραρχία ολόκληρη, από το Μέραρχο, που μένει μαζί με το Επιτελείο του στο πεδίο της μάχης -κοντά στο χωριό Ερδομουσλί που καιγότανε και φώτιζε άγρια με τις φλόγες του τον καταυλισμό του στρατηγείου- ως τον τελευταίο στρατιώτη, υποφέρει τα βάσανα της κακοκαιρίας σ' αυτό το άγνωστο κι' εχθρικό έδαφος. Άντρες και Ζώα κυλιόντανε στη λάσπη. Κανέναν δεν τον πήρε ο ύπνος. Όλοι λαγοκοιμόντανε. Αλλά το μεγαλύτερο μαρτύριο υπόφεραν οι αξιωματικοί, οι πυροβολητές, και τα Ζώα μιας μοίρας πυροβολικού με τους λοχαγούς Κατσικογιάννη, Βλάσση και Μερεντίτη, που πορευότανε την ημέρα κι' ολόκληρη τη θυελλώδη εκείνη νύχτα, με τη διαταγή να φτάσει στην Κοζάνη πριν φέξει για να ενισχύσει την πέμπτη Μεραρχία.
Μόλις γλυκοχάραζε, ο Μέραρχος Γεννάδης, που η σκέψη του ήτανε να επιτεθεί κατά μέτωπο και να προσπα8ήσει να κυκλώσει το δεξιό του εχθρού, έδωσε συμπληρωματικές διαταγές, καβαλίκεψε και κάλπασε με το επιτελείο του προς τα προχωρημένα τμήματα της Μεραρχίας. Και ο αγώνας ξαναρχίζει μ' αφάνταστο πείσμα. Ως τις δέκα η μάχη προχωρεί αμφίρροπη. Αλλά μπαίνει, σιγά-σιγά, σε κρίσιμη φάση. Τα τμήματα προχωρούν πολύ αργά, οι κινήσεις του πυροβολικού δυσκολεύονται στο λασποποιημένο έδαφος και καταντούν προβληματικές. Να πώς μου ιστόρησε από δω και πέρα την εξέλιξη της μάχης αξιωματικός πολεμιστής, που πήρε μέρος με το Σώμα του στην επιχείρηση αυτή:

 

Στεφ. Γενάδης 1858 - 1922

Τα δυτικά από το Ερδομουσλί ψηλώματα και τσ φαράγγια βροντοβολούσαν από το πυκνό ντουφεκίδι, γιατί άταχτα τούρκικα Σώματα, με τον περίφημο συμπρώτεργάτη του νεοτουρκικού κινήματος Νιαζή μπέη και το γέρο-Χαλήλ Καπετάν -που πιάστηκε κατόπιν και καταδικάστηκε σε 8άνατο από το στρατοδικείο Κοζάνης-από επίκαιρες και πλευρικές θέσεις χτυπούσαν ολοένα
το αριστερό πλευρό της Μεραρχίας και προσπα8ούσαν ν' ανακόψουν την προέλαση του ηρωικού ευζωνικού τάγματος και ν' απειλήσουν από τα νώτα τη Μεραρχία.
Οι Τούρκοι, που πήρανε τη νύχτα ενισχύσεις από το Σόροβιτς, έχοντας τώρα δύναμη μιας Μεραρχίας πάνώ-κάτώ και διοικούμενοι από το γενναίο και τολμηρό Μουσταφά πασά, όχι μόνο προβάλλουν δυνατή αντίσταση αλλά κι' απαντούν με λυσσασμένες αντεπιθέσεις. Κατά τις έντεκα, προ πάντων, μπροστά στο Κόμανο που οι δικοί μας είχανε Ζυγώσει κι' άρχισαν να πιάνουν την ανατολική πλαγιά του χωριού ο αγώνας αποκορυφώθηκε σκληρότατος: Οι Τούρκοι, γαντζωμένοι γερά στη δυτική πλευρά του χωριού, αμύνονται λυσσασμένα.
Ο Μουσταφά πασάς ρίχνει τότε στο μέτωπο τις εφεδρικές του δυνάμεις, διατάσσει μια πυροβολαρχία του να πιάσει τα υψώματα του Κόμανο δυτικά από το δημόσιο δρόμο, γυρίζει την άμυνα σ' επίθεση και ρίχνεται κατά του εικοστού τρίτου συντάγματος πεζικού που κρατούσε την κατά μέτωπο επίδεση. Κατορθώνει να σταματήσει την επίθεση. Τα τμήματα σε λιγάκι αρχίζουν να κλονίζονται και να υποκύπτουν στην εχθρική πίεση. Ο διοικητής του συντάγματος, αντισυνταγματάρχης Ζούκης, τρέχει στην πρώτη γραμμή να τα συγκρατήσει, δέχεται διαμπερές τραύμα στο στήθος από εχδρική βολίδα, πέφτει και μετακομίζεται προς τα πίσω από τραυματιοφορείς. Σε λίγο πληγώνεται κι' ο λοχαγός Κουρουσόπουλος και πολλοί άλλοι αξιωματικοί και οπλίτες του αντρείου αυτού συντάγματος, που τόσα είχε τραβήξει στη Μακεδονική εκστρατεία ως τώρα και είχε χάσει τριάντα αξιωματικούς.
Ο Μέραρχος Γεννάδης ξεκαβαλικεύει, προχωρεί πεζός με το επιτελείο του στο μέτωπο. Ο Δροσόπουλος φτάνει στις γραμμές της φωτιάς, προσπαθεί να εμψυχώσει τους άντρες πού 'χασαν το διοικητή και τους αξιωματικούς τους. Ο Μέραρχος, μ' όλο που νιώθει την κρισιμότητα της στιγμής, δίνει μ' απόλυτη ψυχραιμία τις διαταγές του: Να ενισχυθεί αμέσως το πυροβολικό του μετώπου- να κινηθεί με κάδε ταχύτητα το εφεδρικό δέκατο έχτο σύνταγμα και να ενισχύσει το εικοστό τρίτο· το πρώτο ευζώνικό τάγμα να επιταχύνει με κάδε θυσία την κυκλώτική του κίνηση και το τέταρτο, τέλος, ευζώνικό τάγμα να εξακολουθήσει την πορεία του προς το Τρέμπινο για να καταδιώξει τον εχθρό αν αρχίσει να υποχωρεί.
Οι διαταγές του μπήκαν αμέσως σ' εκτέλεση. Το δέκατο έχτο πεζικό σύνταγμα, που βρισκότανε όπως είδαμε κι' από τις δυο μεριές του αμαξωτού δρόμου, προχώρησε ραγδαία και μπήκε ορμητικό στη μάχη. Τον ίδιο καιρό ο διοικητής του πυροβολικού διατάσσει το λοχαγό Ταμπακόπουλο να οδηγήσει γρήγορα την καινούργια μοίρα πυροβολικού, που μόλις είχε φτάσει με τον Κατσικογιάννη, να πάρει θέση μπροστά, κοντά στη μοίρα Γουβέλη και να βοηθήσει το δέκατο έχτο και εικοστό τρίτο συντάγματα πεζικού ν' αναλάβουν την επίθεση. Σε λιγάκι αυτά τα Σώματα εκτελούσαν πιστά και γοργά τις διαταγές του Μεράρχου.
 

Κι' ενώ το τάγμα Οικονομίδη προχωρούσε πρώτο να ενισχύσει το εικοστό τρίτο σύνταγμα και Ζύγωνε στο χωριό Κόμανο, φαίνεται η μοίρα Κατσικογιάννη να προχωρεί τροχάδην στις θέσεις που της όρισαν και ν' αρχίζει να βάλλει, μαζί με τις πυροβολαρχίες Γουβέλη, φοβερές ομοβροντίες κατά του εχθρικού πεζικού, βοηθώντας έτσι το δέκατο έχτο σύνταγμα ν' αναπτυχθεί τέλεια.
Ήτανε μεσημέρι, δώδεκα η ώρα, όταν ο Γεννάδης πρόσταξε γενική επίθεση σ' όλη τη γραμμή. Ο εχθρός προσκολλήθηκε τώρα στον κατά μέτωπον αγώνα. Έτσι το φτερωτό πρώτο ευζωνικό σύνταγμα φτάνει στο δεξί πλευρό του εχθρού, πέφτει πάνω του ξαφνικά με φοβερές μπαταρίες κι' αλαλαγμούς, ενώ άλλα μικρότερα τμήματα προχωρούν σχεδόν τροχάδην, να του κόψουν την υποχώρηση. Ο Μουσταφά πασάς αναγκάζεται ν' αρχίσει ν' αδειάσει το Κόμανο. Αλλά τότε τα ευζωνάκια ορμούν "δια της λόγχης" εναντίον του εχθρικού τμήματος που υπεράσπιζε την υποχώρηση και κυριεύουν δυο πεδινά του κανόνια. Το Κόμανο πέφτει στα χέρια της Μεραρχίας.
Τι ακολούθησε τότε δεν περιγράφεται. Ο εχθρός, συντριμμένος στο μέτωπο και πανικόβλητος από την
απειλούμενη από τους εύζωνους υποχώρηση του, αρχίζει να φεύγει άταχτα από το μοναδικό αμαξωτό δρόμο προς τα Καϊλάρια, ενώ το πυροβολικό της πέμπτης Μεραρχίας με ραγδαίο πυρ τον καταδιώκει αλύπητα μέσα στη μικρή στενωπό, όπου διευθύνει τις εκρηκτικές του οβίδες, σπέρνοντας τη σύγχιση και δυναμώνοντας τον πανικό.
Σπύρου Μελά: Οι πόλεμοι 1912-1913 σελίδες 306-312 Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ.